ترکهاى گرمسار- استان سمنان
استان سمنان شامل 4 شهرستان سمنان٫ شاهرود٫ دامغان و گرمسار میباشد. هرچند که در
هر چهار شهرستان این استان گروههاى تاریخى ترک به طور پراکنده ساکن میباشند٫ عمده
ترکهاى استان سمنان در شهرستان گرمسار متمرکز شده اند. منطقه گرمسار که تا اوایل
قرن حاضر به “خوار ری“ شهرت داشته است در یکصد کیلومتری جنوب شرقی پایتخت تهران و
بر سر راه اصلی تهران مشهد قرار دارد. تنوع قومی در این منطقه از فارسستان به قدری
است که لقب جزیره اقوام به آن نهاده شده است. مهمترین ملیتهاى ساکن این شهرستان
علاوه بر فارسها٫ ترکها (گروههاى ایلى اصانلو، پازوکی، نفر، باصری، قشقایى٫…)٫
عربها (عرب عامری، عرب معصومی، عرب سرهنگی، عرب درازی٫ کتی٫ سیدهای طباطبایی..)٫
تبریها (الیکایی یا علی کایی)، لرها (هداوند)٫ کردها و گیلکها میباشند.
در این منطقه مانند تمام نواحى ایران به توپونیم هاى ترکى بسیار میتوان برخورد که
یادگار اسکان ترکهاى باستان (چمن کنگرخانی٫ کوه های جابان٫ رود گلزگن)٫ میانه
(محال قزانچای) و متاخر (رود دلیچای به ترکی به معنی رود دیوانه٫ کوههای قاری داغ
یا قارلی داغ به ترکی یعنی کوه برفی٫ قرا هرانده) است. در این نوشته به کوتاهى به
چند گروه ایلى ترک متاخر ساکن استان سمنان فارسستان٫ که حکام و سلاطین ترک ایران
به منظور ایجاد حفاظی برای شرق و نواحى جنوب تهران پایتخت بعدى دولت ترکى قاجار از
تجاوزات مکرر سواران ترکمن، به این ناحیه کوچ داده اند٫ اشاره میشود. (نواحى غرب و
بخشى از جنوب استان تهران اساسا ترک نشین و جز آذربایجان جنوبى است):
1- اصانلو٫ اوصانلو٫ آصانلو٫ آسانلو٫ اوسانلو٫ اسانلو ها (Osanlou٫
Asanlu٫Osanlu)
از جمله مهمترین ایلات ترک سردره خوار و دشت خوار (گرمسار فعلی) ایل اصانلو است.
ایل اوصانلو از ایلات خمسه آذربایجان (استانهاى زنجان و قزوین کنونى) است که به
این نواحى احتمالاً از جنوب مراغه مهاجرت نموده و در مرکز شهرستان زنجان به
دامپروری و کشاورزی روزگار می گذرانیده است. (امروزه در این ناحیه در محل التصاق
رود بزینه که از کوههاى غربى خرقان سرچشمه میگیرد و رود قزل اؤزه ن٫ قریه اى بنام
اوصانلو وجود دارد). آغا محمدخان قاجار شاه ترک ایران پس از تاسیس دولت ترکى
قاجاریه و انتخاب تهران به پایتختی خود٫ برای حراست از تهران از حملات ترکمنها
بخشى از ایل ترک اصانلو از خمسه آذربایجان (استانهاى زنجان و استان قزوین فعلى) را
به استان تهران و سمنان خوار کوچانیده است.
آسانلو ها در گذشته نقش تعیین کننده اى در اوضاع سیاسى منطقه داشته اند. برخى از
نظامیان آسانلو که در خدمت ارتش دولت ترکى قاجار بودند به همراه سران ایل آسانلو
در جنگهاى عدیده اى شرکت کرده اند. از سران و روسای ایل اصانلو در دوره سلطنت
رضاخان میتوان از رشیدسلطان، سیف اله خان، آقارضاخان و جلیل خان نام برد. پس از
آنکه آسانلوها در گرمسار ساکن شده اند٫ دامدارى شغل عمده ایشان گشته است. در آن
ایام تعداد آنها بیش از هزار و دویست خانوار میبود. (در سال 1987 تنها حدود 28
خانواده ویا 43 نفر به طور مشخص وابسته به طائفه اصانلو در تهران زندگى مینمودند).
مهمترین طوایف این ایل عبارتند از قباخلو (Qobakhlou)، قزلو (Qozlou)،
جورابلو (Jorablou)، ترامشلو Torameshlou،
چوزوکلو (Chozouklou)، میرآخورلو (Mir
Akhorlou )، چاپشلو (Chapeshlou) ، یوردخانلو (Yourkhanlou)،
رشمه لو (Rashmehlou)، خالقلو (Khalqolou)،
ایمان خانلو (Iman Khanlou) و کنشلو (Koneshlou).
در سالهاى اخیر آسانلوها در روستاهاى ده سلطان٫ دولت آباد٫ سعدآباد٫ سوداوغلان٫
مگس تپه٫ فند٫ شاه سفید٫ یاترى سفلى٫ رشمه٫ محمود آباد٫ موقوفه٫ محمودآباد نایب
ابراهیمى و غیره ساکن بوده اند.
ریشه نام اصانلو: “اوسون” ویا “یاسون” به مغولى-ترکى به معنى خانوار و تیره
میباشد. ساکاها (Sacae) در قرون 2 و 3 پیش از
میلاد تحت حاکمیت اتحاد طوائفى بنام اوسون بوده اند که زبانشانشان ترکى ولى
تبارشان مغولى بوده است. اوسونها بعدها به دو گروه “کانگلى” و “آلانى” تقسیم شده
اند که این گروه دوم به نواحى مجاور دریاى خزر مهاجرت نموده است. اوسونها در اثر
حملات متوالى ترکهاى آلتایى در قرون 5 و 6 میلادى بافت و انسجام طائفه اى خویش را
از دست داده اند. همچنین “اوس”٫ “اوص” در زبانهاى مجارى (os٫osh) ترکى چواشى(ios)
٫ ترکى (yas ٫ yash) و دیگر زبانهاى اورال
آلتایى (ecˆie٫acˆ’cˆe٫as’i٫ässe,
es ٫aš٫ jase٫ azä٫ âcˆcˆeˆ٫ ic’a ٫ iz’a ٫ oc’e ٫ isä ٫ese as٫
ôs, ais) به معانى نیا٫ باستانى٫ پدربزرگ٫ مسن٫
برادر و یا دایى بزرگتر میباشد. (منشا کلمه ترکى-مغولى “یاسا” به معنى قانون و
آداب و عرف نیز از همین ریشه است). همچنین این کلمه در زبانهاى اورال آلتایى و
لهجه هاى ترکى (ترکمنى٫ تاتارى٫ چواشى٫ چغتایى٫ باشقردى٫ اویغورى٫ کاماس٫ خاراکاس
…٫) به اشکال äs٫ is٫ vazˆov٫ as٫ vezˆer٫ uus٫ es, oz٫ oˆš٫ موجود بوده و به معانى
توانایى٫ حافظه٫ درک٫ هوش٫ ذکا٫ دراکه٫ روان٫ عاقل٫ تیز هوشى بکار رفته است.
2- پازوکى-بازوکا (Bazooka)
ایل ترک پازوکی حدود ۴۰۰ سال پیش
در زمان سلطنت خاندان ترکى صفویه (دوره شاه اسماعیل صفوى) همراه با ایل “آسایشلو”
از ارومیه آذربایجان تبعید شده و اکثریت آنها در خوار و ورامین و بخشى نیز در
روستاهای طرود و حصاربن فیروزکوه اسکان یافته اند. طبق کتاب سفر به استرآباد٫
مازندران و گیلان و تخمین هاى صنیع الدوله تعداد آنها بالغ بر 600-700 خانوار
میشده است که عموما در رادیان که مهمترین روستاى خوار میباشد و نیز در شاه بوغ
ساکن شده بودند. بازوکیها به زبان ملى خود ترکى (آذرى) سخن مبگویند هرچند که تمام
آنها به روانى فارسى نیز صحبت مىکنند.
3- نفر
ترکهاى نفر در روستای قشلاق نفر ساکن هستند. زبان طائفه نفر شیوه اى از ترکى
آذربایجانى (جنوبى) بشمار میرود. افراد ایل نفر اصلا از شیراز به گرمسار مهاجرت
کرده اند. ایل ترکى نفر کوچکترین ایل اتحادیه طوائف بئش اویماق (خمسه) میباشد.
(دیگر ایلهاى کنفدراسیون خمسه عبارتند از اینانلو٫ بهارلو٫ باصرى٫ و عرب). ایل نفر
خمسه عموما در ناحیه گراش ساکن بوده و شمارشان به چند صد خانوار بالغ میشود. در
ترکیب ایل ترک نفر در جنوب ایران٫ گروههاى کوچک عرب و لر نیز داخل شده است.
4- باصرى
ایل باصرى که به لحاظ تبارى ترکیبى از گروههاى لر٫ عرب و ترک مىباشد٫ نیز مانند
ایل ترکى نفر یکى از ایلات پنجگانه بئش اویماق (کنفدراسیون خمسه) جنوب ایران
میباشد. این ایل محتملا از خراسان به این ناحیه کوچ کرده است.
5-قشقایى
در دو سده گذشته چندین خانوار از گروههاى ترک قشقایى (همچنین ایلزاده بختیارى٫ میش
مست عرب …) به طائفه تبرى (مازندرانى) الیکایى ملحق شده اند. این گروهها اکنون به
لهجه الیکایى که لهجه اى از زبان تبرى شمرده مىشود سخن میگویند. منشا ایل الیکایی٫
الیکا است که منطقه ای به همین نام در چالوس مىباشد. ییلاق آنها شامل ارتفاعات
شمال گرمسار معروف به گیلور و مناطق ییلاقی فیروزکوه ،دماوند و پلور در استان
تهران و قشلاق آنها حواشی کویر شرق و غرب گرمسار است .
6-کردهای گرمسار شامل دو طایفه شادلو و قراچولو می باشد. اگر نه همه٫ حداقل بخشى
از این گروهها را ترکهاى کرد شده تشکیل میدهد. تاریخ استقرار آنها به سال ۱۰۰۶ ه ق که
حرکت کردها از جنوب قفقاز (آذربایجان شمالى) به آذربایجان جنوبى و از آنجا به خوار
و ورامین و از آنجا به خراسان انتقال یافته اند، میرسد.
نگاهى به وضعیت ترکهاى شهرستان گرمسار:
ترکهاى ساکن در شهرستان گرمسار بخشى از خلق ترک آذرى با تاریخ و مذهب و زبان و
تبار مشترک میباشند. اینان هرچند در نزدیکى شرقیترین مناطق آذربایجان جنوبى (یعنى
مناطق ترک نشین غرب و جنوب استان تهران) قرار دارند به سبب دورى جغرافیایى از بدنه
اصلى توده ترک در آذربایجان و خراسان بشدت از روند از دست دادن زبان مادرى و ملى
خود ترکى آسیب دیده اند. روند مسخ فرهنگ و هویت ترکى و از دست دادن زبان ملى-مادرى
ترکى را سیاست فارس سازى (فارسلاشدیرما٫ تفریس) دولت٫ که اضافتا سعى در تراشیدن و
پررنگتر کردن هویت طائفه اى و جایگزین کردن این هویت قبیله اى به جاى هویت ملى ترک
براى گروههاى ایلى ترک ایران دارد تشدید کرده و باعث ایجاد بحران هویت براى
گروههاى ترک سراسر ایران بویژه آنهایى که در خارج آذربایجان ساکنند (مانند شمال
خراسان و جنوب ایران) و یا تعلق طائفه اى دارند شده است.
ترکهاى استان سمنان و شهرستان گرمسار مانند دیگر ترکهاى فارسستان در معرض خطر
نابودى کامل آنهم در مدت زمان بسیار کوتاهى قرار دارند. تحصیل به زبان مادری خود
زبان ترکى در دوره ابتدائى مدارس و تاسیس کانال تلویزیونى سراسرى به زبان ترکى
براى جلوگیرى از تشدید بحران هویت قومی و عقب ماندگی مدنى و استحاله ترکهاى گرمسار
و دیگر ترکهاى ایران در قومیت مسلط فارس ضرورى است.
